Η γεωπολιτική στην Ευρασία είναι ένας αγώνας επιβίωσης

Στο βιβλίο του «Μάζα και Εξουσία», που αφορά τη συμπεριφορά του πλήθους, η οποία εκφράζεται σε δραστηριότητες όπως η ομαδική βία και οι θρησκευτικές συγκεντρώσεις, το 1960, ο Elias Cannetti, συγγραφέας που βραβεύτηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1981, παρατήρησε ότι οι παρανοϊκοί αυταρχικοί ηγέτες που προσδιορίζονται ως «υπερασπιστές του δικαίου» απομονώνονται από τους πάντες γύρω τους, ώστε να μπορούν να δουν καθαρά κάθε κίνδυνο που πλησιάζει. Τα μόνα «αξιόπιστα πρόσωπα» γύρω τους είναι αυτά που θα μπορούν να δολοφονηθούν. Με κάθε εκτέλεση που διατάζει ο δικτάτορας συγκεντρώνει «τη δύναμη της επιβίωσης».

ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗ

Ο συνετός δικτάτορας

Ένας άλλος Αμερικανός πολιτικός επιστήμονας, ο Μπράιαν Κλάας, σε ανάλυσή του στο The Atlantic μιλά για τον μύθο του συνετού δικτάτορα, του λογικού και μεθοδικού δεσπότη που μπορεί να καταστρώνει μακρόπνοα σχέδια, καθώς δεν χρειάζεται να ανησυχεί για αρνητικές δημοσκοπήσεις ή οργισμένους ψηφοφόρους. Σύμφωνα με αυτόν τον μύθο οι εκλεγμένοι ηγέτες των δυτικών χωρών δεν είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν έναν τύραννο που έχει το βλέμμα του στραμμένο στην επόμενη δεκαετία, αντί να ανησυχεί για τις εκλογές του επόμενου έτους.

Ωστόσο «η πραγματικότητα δεν συμμορφώνεται με αυτή τη ρόδινη θεωρία. Αυταρχικοί ηγέτες όπως ο Πούτιν τελικά πέφτουν σε αυτό που μπορεί να ονομαστεί “παγίδα του δικτάτορα” και οι στρατηγικές που χρησιμοποιούν για να παραμείνουν στην εξουσία τείνουν να πυροδοτούν την τελική πτώση τους. Αντί να σκέφτονται μακροπρόθεσμα, υποπίπτουν σε καταστροφικά λάθη, πέφτουν έξω στους υπολογισμούς τους και τελικά εγκαταλείπουν τη θέση τους μέσα σε φέρετρο».

Η παγίδα

Πόσο καλύτερα να περιγράψεις τον Βλαντιμίρ Πούτιν; Ο απολυταρχικός ηγέτης της Ρωσίας προτιμά να κάθεται μόνος στην άκρη ενός μεγάλου λευκού τραπεζιού – να εκδίδει τελεσίγραφα, να εξαπολύει εισβολές και να διατάσσει τη σύλληψη (ή τη δολοφονία) των πολιτικών του αντιπάλων, ενώ διαβουλεύεται μόνον με κόλακες και ανδρείκελα ή ανθρώπους που τον φοβούνται.

Ο Πούτιν έχει χτίσει τη δύναμή του μέσα από αιματηρούς πολέμους στην Τσετσενία, τη Γεωργία, τη Συρία και την Ουκρανία. Η επιβίωσή του εξαρτάται από τον τερματισμό της ύπαρξης των άλλων.

Αλλά τώρα, ο Πούτιν έχει πυροδοτήσει τα ένστικτα επιβίωσης των άλλων. Ο ηθοποιός που έγινε πρόεδρος της Ουκρανίας, Βολοντίμιρ Ζελένσκι, έχει αναδειχθεί σε ήρωα που ενσαρκώνει τον υπαρξιακό αγώνα του έθνους του. Το ΝΑΤΟ έχει αναζωπυρωθεί από τον υφέρποντα «εγκεφαλικό θάνατο». Και η Ευρωπαϊκή Ένωση μετατράπηκε ξαφνικά από ένα εσωστρεφές ειρηνευτικό σώμα σε μια κοινότητα κυριαρχίας και ασφάλειας.

Όπως ψιθυρίζεται στους διαδρόμους των Βρυξελλών, «η Ρωσία είναι πολύ μεγάλη και πολύ συνδεδεμένη με την Ευρώπη για να της επιτραπεί να συμπεριφέρεται σαν νταής που είναι απαλλαγμένος από κάθε κανόνα. Είτε η απάντησή μας σε αυτόν τον πόλεμο θα τον σταματήσει είτε ο κόσμος μας θα καταρρεύσει».

Η κρίση που δημιούργησε ο Πούτιν για την Ευρώπη δεν αφορά μόνο την ασφάλεια αλλά προπάντων τη φιλοσοφία της Ευρωπαϊκής Ιδέας. Το ευρωπαϊκό εγχείρημα βασίστηκε στην ιδέα ότι οι πρώην εχθροί θα μπορούσαν να γίνουν φίλοι μέσα από οικονομική, νομική και (τελικά) πολιτική αλληλεξάρτηση.

Τώρα αυτός ο πόλεμος που ξέσπασε στην Ουκρανία μοιάζει με στρατιωτική επέμβαση του περασμένου αιώνα. Μόνο που αυτή η σύγκρουση δεν ξεδιπλώνεται υπό τη σκιά ενός σιδηρού παραπετάσματος. Περιλαμβάνει μέρη που είναι απόλυτα συνδεδεμένα μεταξύ τους και δεν επιβάλλεται μόνο με πυραύλους, αεροπλάνα και τανκς, αλλά και με κυρώσεις, αλυσίδες εφοδιασμού, χρηματοοικονομικές ροές, ανθρώπους, πληροφορίες και ψηφιακές υπηρεσίες.

Αυτή η υπερ-συνδεσιμότητα καθιστά αδύνατη μια σταθερή ειρήνη. Και η Ευρώπη θα πρέπει να προετοιμαστεί για συνεχή αναστάτωση και αναταραχή, τουλάχιστον όσο ο Πούτιν παραμένει στην εξουσία.

Μεγάλο κόστος

Η Ευρώπη δεν είναι ουδέτερη σε αυτόν τον πόλεμο. Συμμετέχουμε σε αυτόν de facto. Η Ουκρανία είναι στην πρώτη γραμμή ενός πολέμου για την Ευρώπη, τον οποίο ξεκίνησε ο Πούτιν αναγκάζοντας τις κυβερνήσεις και τους ηγέτες της ΕΕ να αναλάβουν το πολιτικό και οικονομικό κόστος αυτού του πολέμου. Ένα κόστος που θα είναι μεγάλο και επίπονο για όλους μας – σε ενέργεια, χρηματαγορές, τρόφιμα, τουρισμό. Ωστόσο, το κόστος της μη αντίδρασης θα ήταν ασύλληπτα πιο μεγάλο και δομικό: θα χάναμε την ελευθερία μας.

Το μέλλον της Ευρώπης

Προκύπτει λοιπόν, ως αναγκαίο κακό, η επαναχάραξη της ευρωπαϊκής πολιτικής, και οι Ευρωπαίοι ηγέτες ως οι υπεύθυνοι χάραξης αυτής της πολιτικής θα πρέπει να αντιμετωπίσουν μια σειρά από κρίσιμα ερωτήματα που θα κρίνουν το μέλλον της Ένωσης.

Πρώτον, πού πρέπει να βρίσκονται τα σύνορα της Ευρώπης και του ΝΑΤΟ;

Για πολλά χρόνια, όταν οι Ευρωπαίοι σκέφτονταν τα σύνορα, η σκέψη τους αφορούσε το πλαίσιο της κατάργησής τους εσωτερικά (ή χαλάρωσης όπως στην περίπτωση της αναγνώρισης του ανεξάρτητου Κοσσυφοπεδίου που παραμένει μια ανοιχτή πληγή στο σώμα της πρώην Γιουγκοσλαβίας). Τα ακριβή άκρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του ΝΑΤΟ ήταν κάπως διφορούμενα. Τώρα όμως πρέπει να γίνει μια μεγάλη συζήτηση για το ποιος είναι μέσα και ποιος είναι έξω από αυτό που ονομάζουμε Ευρώπη.

Η αποκρυστάλλωση αυτών των διακρίσεων θα οδηγήσει σε μια ελαφρώς μικρότερη αλλά πιο ενοποιημένη Δύση. Η Σουηδία και η Φινλανδία μπορεί να ενταχθούν στο ΝΑΤΟ, αλλά θα υπάρχει λιγότερη ανοχή για άλλες χώρες. Η Τουρκία και η Σερβία θα πρέπει να διαλέξουν πλευρά.

Θα πρέπει να υπάρξει επίσης μια μεγάλη συζήτηση σχετικά με τις χώρες που θέλουν να ενταχθούν στην ΕΕ, αλλά δεν έχουν τα προσόντα για ένταξη. Η Ουκρανία, η Μολδαβία, η Γεωργία και τα Δυτικά Βαλκάνια είναι προς εξέταση.

Υπό αυτό το πρίσμα ορισμένοι Ευρωπαίοι διπλωμάτες έχουν αρχίσει να μιλούν για μια Ευρώπη πολλών ταχυτήτων, όπου αυτές οι χώρες ενδέχεται να αποκτήσουν περιορισμένη πρόσβαση στην ενιαία αγορά, την ενεργειακή ένωση ή την Πράσινη Συμφωνία.

Το δεύτερο ερώτημα είναι εάν η Ευρώπη είναι έτοιμη για μια περιφερειακή τάξη πραγμάτων που βασίζεται στην ισορροπία δυνάμεων και όχι τόσο σε νόμους και θεσμούς. Το παλιό όραμα για μια συνεργατική σχέση με τη Ρωσία έχει αντικατασταθεί τώρα από εντάσεις και δυσπιστία εναντίον της Ρωσίας, χωρίς το κάλυμμα των κοινών συμφωνιών.

Λογικά με αυτά τα δεδομένα θα υπάρξει μεγάλη ώθηση προς τον επανεξοπλισμό της Ευρώπης, μια διαδικασία που έχει ήδη ξεκινήσει στη Γερμανία και τη Δανία. όπως επίσης θα υπάρξει και μια νέα συζήτηση για τις στρατιωτικές βάσεις και τα πυρηνικά όπλα, που θα αποσπάσει σημαντικούς πόρους από τη μέχρι τώρα στόχευση της Ευρώπης για την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία που θα μετέτρεπε την ΕΕ σε μια σύγχρονη, αποδοτική ως προς τη χρήση των πόρων ανταγωνιστική οικονομία.

Ένα άλλο ερώτημα που θα πρέπει να απαντηθεί είναι αν η Ευρώπη θα έχει την πολιτική βάση για την οικοδόμηση μιας οικονομικής και κοινωνικής ανθεκτικότητας. Σε πολέμους όπως αυτός που διεξάγεται αυτήν τη στιγμή στην Ουκρανία το κλειδί της επιτυχίας είναι η υπομονή και η ικανότητα να αντέχεις τον «πόνο». Ενώ επί του παρόντος υπάρχει μεγάλη δημόσια υποστήριξη για κυρώσεις κατά της Ρωσίας, αυτό μπορεί να μη διαρκέσει εάν οι τιμές του πετρελαίου και του φυσικού αερίου συνεχίσουν να ανεβαίνουν στα ύψη, επιταχύνοντας μια ύφεση.

Μετά τη δημιουργία ενός τεράστιου Ταμείου Ανάκαμψης για να αποτραπεί η διάσπαση της ΕΕ από τον COVID-19, τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα εξετάζουν τώρα νέους μηχανισμούς αλληλεγγύης για να βοηθήσουν τους καταναλωτές να αντιμετωπίσουν τις αυξανόμενες τιμές της ενέργειας και άλλες αρνητικές επιπτώσεις από τις κυρώσεις. Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, η Ευρώπη θα πρέπει να αναδιαρθρώσει τις ενεργειακές αγορές, τις αλυσίδες εφοδιασμού και τα οικονομικά της, με σημαντικές παγκόσμιες επιπτώσεις.

Το τελευταίο μεγάλο ερώτημα είναι εάν η Ευρώπη είναι μέρος μιας περιφερειακής τάξης ή μιας παγκόσμιας τάξης.

Ξανά στο επίκεντρο

Μέχρι πριν από λίγες εβδομάδες, η Ευρώπη θεωρούνταν μια γεωπολιτική παράπλευρη δύναμη στον καθοριστικό αγώνα του εικοστού πρώτου αιώνα: τη μάχη για τον έλεγχο του Ινδο-Ειρηνικού. Όμως, η επανεμφάνιση του πολέμου στην ήπειρο και η σύσφιγξη της εταιρικής σχέσης μεταξύ Κίνας και Ρωσίας έφεραν την Ευρώπη και την «Ευρασία» ξανά στο επίκεντρο. Όπως υποστηρίζει ο Jeremy Shapiro του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Εξωτερικών Σχέσεων, το ΝΑΤΟ θα πρέπει τώρα να συνδεθεί με τις ασιατικές δημοκρατίες, να συντονίζει την πολιτική της και ακόμη και να επιβάλλει τις θέσεις της σε όλα τα «θέατρα» της Ευρώπης και του Ειρηνικού.

Πολλοί παρατηρητές επισημαίνουν ότι ο Πούτιν, με τις «ιστορικές του φαντασιώσεις» και τους φόβους του για περικύκλωση, ζει σε έναν διαφορετικό κόσμο. Αλλά η ζοφερή πραγματικότητα του πολέμου στην Ουκρανία διαψεύδει αυτή την ιδέα. Το γεγονός είναι ότι οι μοίρες μας είναι αλληλένδετες. Δεν έχει σημασία σε ποιον κόσμο (ή χρονική περίοδο) ο Πούτιν πιστεύει ότι ζει. Όσο βρίσκεται στο Κρεμλίνο, η Ευρώπη δεν είναι ασφαλής.

Οι Ευρωπαίοι ηγέτες θα χρειαστεί να συμβιβάσουν τον κόσμο στον οποίο θέλουν να ζήσουν με αυτόν που τους έχει επιβάλει ο Πούτιν. Η γεωπολιτική στην Ευρασία έχει γίνει ένας αγώνας επιβίωσης.

Το τελικό ερώτημα, λοιπόν, είναι πώς να διατηρήσουμε τις αξίες της «καντιανής αιώνιας ειρήνης» εντός της ΕΕ, ενώ παράλληλα θα αμυνόμαστε ενάντια στις απειλές της έξω ζούγκλας.

• Μία ανάλυση βασισμένη σε κείμενο του Mark Leonard, διευθυντή του European Council on Foreign Relations, δημοσιευμένο στο Project Syndicate, όπως δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα “ΜΠΑΜ στο ρεπορτάζ”  που κυκλοφορεί

Διαβάστε επίσης

Τσετσένοι: «Πρέπει να μπούμε στο Κίεβο, δεν είναι ώρα να σταματήσουμε»

Λευκός Οίκος: Η Ρωσία ανασυντάσσει τα στρατεύματά της, δεν τα αποσύρει