Όταν η «Άγια νύχτα» έφερε την εκεχειρία του 1914

Στο πέρασμα των αιώνων έχουν γραφτεί εκατοντάδες χριστουγεννιάτικα τραγούδια. Πολλά από αυτά χάθηκαν στα βάθη της Ιστορίας, όμως ένα παραμένει το πολυαγαπημένο τραγούδι της υπέροχης αυτής γιορτής: η «Άγια νύχτα».

Του Νίκου Βασιλειάδη
Μεταφρασμένο σε τουλάχιστον 300 γλώσσες, χαρακτηρισμένο από την UNESCO ως πολύτιμο κομμάτι της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς και διασκευασμένο σε δεκάδες διαφορετικά μουσικά στυλ, από heavy metal έως γκόσπελ, η «Άγια νύχτα» («Silent night») αποτελεί το κατ’ εξοχήν τραγούδι των Χριστουγέννων.

Συνέπεια του πολέμου και της πείνας

Οι ρίζες του τραγουδιού βρίσκονται στην Ευρώπη, σε μια μικρή πόλη των Άλπεων στην Αυστρία.
Το φθινόπωρο του 1816, το μικρό χωριουδάκι του Όμπερντορφ, νότια του Σάλτσμπουργκ, ήταν βυθισμένο στη φτώχεια και την απόγνωση.
Τα δώδεκα χρόνια των Ναπολεόντιων Πολέμων είχαν αποδεκατίσει την πολιτική και κοινωνική υποδομή της χώρας. Εν τω μεταξύ, η προηγούμενη χρονιά, το 1815, που χαρακτηρίστηκε και ως «το έτος χωρίς καλοκαίρι», ήταν καταστροφικά κρύα λόγω της μεγάλης έκρηξης του ηφαιστείου Tambora της Ινδονησίας που είχε προκαλέσει εκτεταμένη κλιματική αλλαγή σε όλη την Ευρώπη. Η ηφαιστειακή τέφρα στην ατμόσφαιρα προκάλεσε σχεδόν συνεχείς καταιγίδες –ακόμη και χιόνι– στη μέση του καλοκαιριού. Οι καλλιέργειες καταστράφηκαν και ακολούθησε εκτεταμένος λιμός.
Οι χωρικοί του Όμπερντορφ ήταν φτωχοί, πεινασμένοι και βυθισμένοι στην απελπισία. Τότε λοιπόν ο νεαρός εφημέριος του χωριού, Γιόζεφ Μορ, έφτιαξε ένα σύνολο έξι ποιητικών στίχων για να μπορέσει μέσω αυτών να μεταφέρει την ελπίδα ότι υπήρχε ακόμα ένας Θεός που νοιαζόταν για τους ανθρώπους. Την επόμενη χρονιά ο Μορ ζήτησε βοήθεια από έναν φίλο του, τον Φραντς Γκρούμπερ, που ήταν δάσκαλος του χωριού και εκτελούσε και χρέη μουσικού στην ενορία, για να γράψει τη μουσική.
Την παραμονή των Χριστουγέννων του 1818, κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας, χάλασε το μοναδικό εκκλησιαστικό όργανο της εκκλησίας. Ένοχοι ήταν τα ποντίκια που είχαν ροκανίσει τα διάφορα μέρη του παλιού οργάνου. Έτσι στη θέση του χριστουγεννιάτικου ύμνου, αφού το όργανο δεν μπορούσε να παίξει, οι δύο συνθέτες άρχισαν να ψάλλουν την «Άγια νύχτα».
Όταν τελείωσαν, μια απέραντη σιωπή επικρατούσε στην εκκλησία, φέρνοντας τον πατέρα Μορ και τον Γκρούμπερ σε αμηχανία. Τότε όμως μια γλυκιά γυναικεία φωνή άρχισε να τραγουδάει κατανυκτικά τους στίχους του νέου ύμνου. Σιγά σιγά όλο το εκκλησίασμα άρχισε να συμμετέχει, ψάλλοντας ξανά και ξανά το όμορφο αυτό τραγούδι με τους τόσο γλυκείς στίχους μέσα σε ένα γαλήνιο χιονισμένο τοπίο, υμνώντας τη νύχτα που ήρθε στον κόσμο το Θείο Βρέφος.
Μετά την πρώτη εκτέλεση το τραγούδι ξεχάστηκε. Χρόνια αργότερα, το 1825, ο τότε εφημέριος της εκκλησίας του Όμπερντορφ κάλεσε έναν τεχνίτη ονόματι Καρλ Μαουράχερ για να επισκευάσει το εκκλησιαστικό όργανο του ναού. Αυτός ανακάλυψε στο πίσω μέρος του οργάνου πεταμένο ένα αντίγραφο του τραγουδιού. Έδωσε το τραγούδι στην οικογένεια Στράσερ που ζούσε στο Τιρόλο και συνήθιζε να ταξιδεύει σε διάφορες πόλεις της Γερμανίας και να τραγουδάει σε γιορτές. Έτσι η «Άγια νύχτα» άρχισε να διαδίδεται στις γερμανικές χώρες και σύντομα έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής.

Παγκόσμια μελωδία

Αλλά, για να γίνει παγκόσμιο φαινόμενο, το «Silent night» θα έπρεπε να έχει απήχηση πολύ πέρα από το Όμπερντορφ.
Σύμφωνα με τα ιστορικά στοιχεία, το τραγούδι έγινε για πρώτη φορά δημοφιλές σε όλη την Ευρώπη και τελικά στην Αμερική, όταν μια άλλη οικογένεια τραγουδιστών, οι Ράινερς, το τραγούδησαν στη Wall Street το 1839. Την ίδια περίοδο, γερμανόφωνοι ιεραπόστολοι διέδωσαν το τραγούδι από το Θιβέτ έως την Αλάσκα και το μετέφρασαν στις τοπικές γλώσσες. Στα μέσα του 19ου αιώνα, η «Άγια Νύχτα» είχε φτάσει ακόμη και στις κοινότητες Inuit κατά μήκος της ακτής του Λαμπραντόρ κοντά στον αρκτικό κύκλο, όπου μεταφράστηκε στην τοπική διάλεκτο (Inuktitut) ως «Unuak opinak».
Οι στίχοι της «Άγιας νύχτας» έφεραν πάντα ένα σημαντικό μήνυμα για τις εορτές της παραμονής των Χριστουγέννων σε εκκλησίες σε όλο τον κόσμο, με τη ρυθμική μελωδία και τους ειρηνικούς στίχους να μας θυμίζουν μια παγκόσμια αίσθηση χάριτος που ενώνει όλους τους ανθρώπους σε διαφορετικούς πολιτισμούς και θρησκείες.

Στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο

Υπήρξε όμως και μια μοναδική στιγμή στην παγκόσμια Ιστορία που το μήνυμα της «Άγιας νύχτας» έγινε τόσο δυνατό ώστε να μπορέσει να σταματήσει το αιματοκύλισμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και να ενώσει τους αντιμαχόμενους Γερμανούς, Γάλλους και Βρετανούς στρατιώτες, στα χαρακώματα της πρώτης γραμμής της Φλάνδρας, την παραμονή των Χριστουγέννων.
Το φθινόπωρο του 1914 και καθώς ο χειμώνας ήδη ήταν βαρύς, γινόταν όλο και πιο ξεκάθαρο ότι ο πόλεμος δεν θα τελείωνε σύντομα. Την παραμονή των Χριστουγέννων ένας Γερμανός αξιωματικός, ο Βάλτερ Κίρχοφ, τενόρος στην Όπερα του Βερολίνου, άρχισε μέσα από τα γερμανικά χαρακώματα να τραγουδά την «Άγια νύχτα» στα γερμανικά. Λίγα μέτρα πιο πέρα, στα γαλλικά χαρακώματα και στα βρετανικά οι Γάλλοι και οι Εγγλέζοι στρατιώτες ακούγοντας τον άρχισαν και αυτοί με τη σειρά τους να τραγουδούν το τραγούδι στα γαλλικά και τα αγγλικά, και έτσι μέσα στην καθαρή, παγωμένη νύχτα οι πυροβολισμοί σταμάτησαν, οι αντίπαλες δυνάμεις αναδύθηκαν από τα χαρακώματα και συναντήθηκαν μεταξύ τους στην ουδέτερη ζώνη.
Οι Γερμανοί στρατιώτες είχαν στολίσει δέντρα και είχαν ανάψει κεριά. Τότε ξεκίνησαν να τραγουδούν τα κάλαντα, οι Βρετανοί τούς μιμήθηκαν και σύντομα τραγουδούσαν μαζί, σε διαφορετικές γλώσσες, ενώ φώναζαν «Καλά Χριστούγεννα» στους «εχθρούς» τους. Η νεκρή ζώνη γέμισε με ανθρώπους που αντάλλασσαν ευχές, δώρα, όπως τσιγάρα, κουμπιά και αλκοόλ, ενώ το εορταστικό κλίμα συνεχίστηκε και την επόμενη ημέρα.
Πολλοί στρατιώτες έγραψαν γι’ αυτό μετά στις οικογένειές τους λέγοντας: «Δεν θα το πιστέψετε αυτό. Ήταν σαν να ονειρευόμασταν ξύπνιοι». Αναγνώρισαν ότι και στις δύο άκρες του τουφεκιού ήταν ίδιοι και το θεμελιώδες μήνυμα ειρήνης του τραγουδιού, ακόμη και εν μέσω της φρίκης του πολέμου, γεφύρωσε τους λαούς μιλώντας για την ελπίδα στα δύσκολα και για την ομορφιά που πηγάζει από τον πόνο προσφέροντας παρηγοριά.
Ο Βρετανός δεκανέας Τζον Φέργκιουσον είχε γράψει τότε για εκείνη τη νύχτα: «Βρεθήκαμε να μιλάμε και να γελάμε με άνδρες τους οποίους προσπαθούσαμε να σκοτώσουμε λίγες ώρες πριν».
Υπολογίζεται πως κατά μήκος του μετώπου συμμετείχαν στη χριστουγεννιάτικη αυτή πρώτη μεγάλη εκεχειρία γύρω στους 100.000 στρατιώτες.
Με το πέρασμα των χρόνων, η προσωρινή εκεχειρία την παραμονή των Χριστουγέννων του 1914 έχει μετατραπεί σχεδόν σε χριστουγεννιάτικο παραμύθι και συνεχίζει να συγκινεί χιλιάδες κόσμου. Η κάθε μικρή εκεχειρία, πόσω μάλλον αυτή που γίνεται με αφορμή τη γέννηση του Θεανθρώπου, κάνει πράξη αυτό που βαθιά μέσα μας νιώθουμε και πιστεύουμε: ότι οι λαοί μεταξύ μας δεν έχουμε τίποτα να χωρίσουμε. Οι απλοί στρατιώτες, είτε της Γερμανίας και της Αυστροουγγαρίας από τη μία μεριά, είτε της Γαλλίας, της Βρετανίας και του Βελγίου από την άλλη, μπόρεσαν να συναδελφωθούν, να ξεχάσουν έστω για λίγο πως κάποιοι άλλοι τους βάφτισαν «εχθρούς».
Αυτή ακριβώς η ημέρα που έχει μείνει στην Ιστορία ως η ημέρα της εκεχειρίας στον Α΄ Π.Π. έγινε το παράδειγμα για πολλούς ηγέτες θρησκευτικών κοινοτήτων που πριν από έναν χρόνο ζήτησαν ειρήνη και διαπραγματεύσεις για να τερματιστεί ο πόλεμος στην Ουκρανία υπογράφοντας μια δήλωση που ανέφερε μεταξύ άλλων: «Στο πνεύμα της εκεχειρίας που έλαβε χώρα το 1914, κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, παροτρύνουμε την κυβέρνησή μας να αναλάβει ηγετικό ρόλο στον τερματισμό του πολέμου στην Ουκρανία, στην κατάπαυση του πυρός και στη διευθέτηση μέσω διαπραγματεύσεων, πριν ένας πυρηνικός πόλεμος καταστρέψει τα οικοσυστήματα του κόσμου και εξολοθρεύσει όλη τη δημιουργία του Θεού».
Δυστυχώς όμως οι σειρήνες του αεροπορικού συναγερμού ήχησαν την ημέρα των Χριστουγέννων στο Κίεβο και στις άλλες πόλεις της Ουκρανίας, ενώ την παραμονή 10 άνθρωποι σκοτώθηκαν και δεκάδες άλλοι τραυματίστηκαν από βομβαρδισμό στη Χερσώνα. Το μήνυμα δεν έφτασε…
Όπως και είναι δύσκολο να φτάσει και φέτος στην παγωμένη Ουκρανία αλλά και στη γεμάτη ερείπια και πόνο Λωρίδα της Γάζας, άσχετα αν καμία από τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές δεν γιορτάζει τη γέννηση του Θεανθρώπου.
Και όμως η «Άγια νύχτα» δεν γράφτηκε μόνο για τους χριστιανούς. Γράφτηκε για όλο τον κόσμο όπου υπάρχουν άνθρωποι, με σκοπό να μας υπενθυμίζει ότι ακόμα και κατά τη διάρκεια των πολέμων η ανθρώπινη φύση δεν είναι καταστροφική, αλλά ικανή για πράξεις αδελφοσύνης και αλληλεγγύης.
Η ιστορία της αποτυπωμένη σε γράμματα των στρατιωτών προς τις οικογένειές τους έχει γίνει γνωστή και δεν ξεχάστηκε ποτέ. Γιατί, τελικά, ακόμα και αν παραποιήθηκε στο πέρασμα των χρόνων, διατήρησε το νόημά της αυτούσιο: κάθε πόλεμος συνοδεύεται με φρικαλεότητες, μίσος και φανατισμό. Όταν όμως οι λαοί έχουν το περιθώριο να επιλέξουν ελεύθεροι, επιλέγουν τη συναδέλφωση και την ειρήνη.

Όπως δημοσιεύθηκε στην “ΜΠΑΜ στο ρεπορτάζ” που κυκλοφορεί